18 Φεβρουαρίου, 2025
 Μάχη του Κερησσού
Μάχη του Κερησσού (520 π.Χ.)
     Η παλιά πολιτική κατάσταση, να κυβερνιέται κάθε πόλη με το βασιλιά της, φαίνεται πώς διατηρήθηκε και μετά την εγκατάσταση των επήλυδων Βοιωτών στη νέα πατρίδα και μετά την πλήρη συγχώνευση τους με τους παλιούς κατοίκους. Από την αρχή όμως του 7ου αιώνα οι βοιωτικές πόλεις (περί τις 10) είχαν συμπήξει την παλιά βοιωτική ομοσπονδία, της οποίας το πολιτικό κέντρο ήταν στο ιερό της Ιτωνίας Αθηνάς παρά την Κορώνεια. Η Θήβα και ο Ορχομενός, τα σημαντικότερα κέντρα των προϊστορικών χρόνων, ήταν και τα κυριότερα της ομοσπονδίας. Την κυβέρνηση είχε και στα δυο μια αριστοκρατία γαιοκτημόνων, όπως και στις άλλες πόλεις της ομοσπονδίας.
     Η Θεσσαλία ήταν χωρισμένη σε τέσσερα φυλετικά κράτη, τη Θεσσαλιώτιδα, την Πελασγιώτιδα, με περίοικους τους Περραιβούς, την Εστιαιώτιδα και τη Φθιώτιδα, με περίοικους τους Αχαιούς της Όθρης και των γύρω περιοχών. Σε περιπτώσεις πολέμου ενώνονταν υπό τον Ταγό. Οι βλέψεις των Θεσσαλών στρέφονταν προς νότο και σύντομα πρόσθεσαν στους περίοικους τους Μάγνητες, τους Αινιάνες και τους Μαλιείς.
     Ο λεγόμενος πρώτος ιερός πόλεμος (595 - 586 π.Χ.) είχε δώσει την ευκαιρία στους Θεσσαλούς ν' ανακατευτούν στα πράγματα της Φωκίδας, στην αρχή του 6ου π.Χ. αιώνα. Οι αμφικτύονες είχαν καλέσει τους Θεσσαλούς να τιμωρήσουν ως ιερόσυλους τους Κρισαίους - Κιρραίους και κατόπιν τους Αμφισσείς. Κατά των ιερόσυλων πολέμησε Θεσσαλικός στρατός υπό τον Ευρύλοχο της αριστοκρατικής Λαρισαϊκής οικογένειας των Αλευαδών (Στράβ. 9, 418), καθώς και στρατός των Σικυωνίων, σταλμένος από τον ονομαστό τύραννο της Σικυώνας Κλεισθένη και των Αθηναίων υπό τον Αλκμέωνα, σταλμένος κατά παρακίνηση του Σόλωνα (Πλουτ. Σόλ. 11). Οι Ιερόσυλοι του Κρισαίου πεδίου αντιστάθηκαν με πείσμα, τελικά όμως η Κρίσα καταστράφηκε, το Κρισαίον πεδίον αφιερώθηκε στο δελφικό θεό και ή αμφικτιονία αναδιοργανώθηκε. Μετά τον πόλεμο οι Θεσσαλοί κράτησαν υποταγμένους μερικές δεκαετίες τους Φωκείς ή το μεγαλύτερο μέρος τους και τότε αναπτύχτηκε το μίσος μεταξύ των δύο λαών.
Κατά το μακρό και αιματηρό πόλεμο μεταξύ Χαλκίδας και Ερέτριας για την κατοχή του Ληλάντιου πεδίου (ανάμεσα στις δύο πόλεις), οι Θεσσαλοί έλαβαν μέρος γύρω στα 570 π.Χ. πολεμώντας, μαζί με τους Ερυθρείς και μια δύ¬ναμη Σαμίων, ως σύμμαχοι των Χαλκιδέων, ενώ τους Ερετριείς βοηθούσαν οι Μιλήσιοι και οι Κορίνθιοι. Κατά την παράδοση πού διέσωσε ό Πλούταρχος (στον Ερωτικό 17) τη νίκη έδωσε στους Χαλκιδείς το θεσσαλικό ιππικό οδηγούμενο από το Φαρσάλιο ηγεμόνα Κλεόμαχο πού έπεσε με ακράτητη ορμή κατά του εχθρικού ιππικού πρώτα και, αφού το έτρεψε σε φυγή, όρμησε κατά των οπλιτών, τους οποίους επίσης διέλυσε. 
     Η μεγάλη ακμή των Θεσσαλών περί τα μέσα του 6ου π.Χ. αιώνα, τους εξώθησε σε επεκτατικά προς νότο σχέδια και αποφάσισαν, υπό τον άρχοντα Λατταμύαν, να κατακτήσουν και την Βοιωτία, στηριζόμενοι στα σκληραγωγημένα και εμπειροπόλεμα στρατεύματά τους.
     Ως αφορμή για την επέμβαση των Θεσσαλών, έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις: Πρώτον η βοήθεια προς την Θήβα για να σταθεροποιηθεί η ηγεμονία της στη Βοιωτία. Δεύτερον η βοήθεια προς τον Ορχομενό ενάντια στους άλλους Βοιωτούς. Η δεύτερη εκδοχή κρίνεται πιθανότερη και είναι πολύ πιθανό ότι ο Ορχομενός, στο φόβο μιας εξουσιασμένης από τη Θήβα πολιτικής ομοσπονδίας, επιδίωξε να αντισταθεί με τη βοήθεια των Θεσσαλών, με τον ίδιο τρόπο που και οι Πλαταιές επιδίωξαν την επέμβαση των Αθηνών.
     Η πολιτικοστρατιωτική ένωση των Βοιωτών πρέπει να διαχωρισθεί προσεκτικά από τις προηγούμενες θρησκευτικές αμφικτιονίες οι οποίες γίνονταν στην Ογχηστό με συμμετοχή όλων των Βοιωτών. Η ένωση (Κοινό των Βοιωτών) δραστηριοποιείται και πάλι λίγο πριν το 520 π.Χ., πιθανόν λόγω της υποψίας για τις προθέσεις των Θεσσαλών μετά την κατάληψη της Φωκίδας. Δεν αποκλείεται όμως και η επιδίωξη των Θηβών για μία ισχυρή Βοιωτία, η οποία ευνοείται από την ευημερία της περιοχής και την κοπή κοινού νομίσματος . Ίσως στους λόγους της ίδρυσης να συνέβαλε και ο Ορχομενός, ο οποίος μετά τη νίκη του επί της Κορώνειας, δημιούργησε έναν φόβο περαιτέρω προβλημάτων στην Βοιωτία.
     Συνοπτικά, η Θεσσαλία κατέχει την Φωκίδα και ο Ορχομενός είναι φιλικά διακείμενος. Η Αθήνα είναι σύμμαχος των Θεσσαλών. Μερικά από τα κράτη της Βοιωτίας, όπως οι Πλαταιές και πιθανώς Λεβάδεια, Ανθηδών, Κώπαι και Ορωπός, ήταν ουδέτερα. Συνεπώς, ήταν αναγκαία η διεύρυνση της ένωσης, με στρατολόγηση όσο το δυνατόν περισσοτέρων Βοιωτών. Τούτο κατέστη δυνατό με την εμφάνιση των Θεσσαλών Οι πόλεις – κράτη που βρίσκονταν στον Ελικώνα, Κορώνεια, Αλίαρτος και Θεσπιές, συνασπίσθηκαν με τη Θήβα και αποφάσισαν να αντιμετωπίσουν από κοινού τους Θεσσαλούς.
Περιγραφή του Πεδίου της Μάχης
     Το ευρύτερο πεδίο της μάχης εκτείνεται από τις βόρειες καταπτώσεις του Ελικώνα μέχρι τη λίμνη Κωπαΐδα. Διασχίζεται από το παραλίμνιο δρομολόγιο, που είναι και το κύριο δρομολόγιο για την επικοινωνία με την Βόρεια Ελλάδα. Νοτιότερα, στις βόρειες καταπτώσεις του Ελικώνα υπάρχει ο ορεινός διάδρομος που οδηγεί από την Κορώνεια, μέσω της άνω κοιλάδας του Ξηρορρέματος και της Σκάλας στην Κοιλάδα των Μουσών και από εκεί στις πεδιάδες Θεσπιών και Θηβών. Ακόμη νοτιότερα υπάρχει η μεγάλη ορεινή διάβαση Αγίας Άννας – Θίσβης η οποία παρακάμπτει ευρέως τον κύριο όγκο του Ελικώνα .
     Η κατεύθυνση επί του κυρίου δρομολογίου οδηγεί ευθέως και ταχύτατα στην πεδιάδα των Θηβών, αλλά δεν επιτρέπει την ανάπτυξη μεγάλων δυνάμεων και απαιτεί διαδοχικές προσπάθειες αφού ελέγχεται απόλυτα από την Κορώνεια και την Αλίαρτο, στα στενά Υψηλάντη και Αλιάρτου (Κεφαλάρι Μαυροματίου).
     Η ορεινή κατεύθυνση οδηγεί στην κοιλάδα των Μουσών παρακάμπτοντας τις παραλίμνιες τοποθεσίες, είναι ικανοποιητικού μήκους, αλλά δεν παρέχει ασφάλεια και φράσσεται από τον Κερησσό , την ακρόπολη της Άσκρης, στην Κοιλάδα των Μουσών.
     Η νότια κατεύθυνση εξελίσσεται επί ανοικτού εδάφους, επιτρέπει την ανάπτυξη περισσοτέρων δυνάμεων, παρέχει ασφάλεια, αλλά είναι μεγάλου μήκους.
           Ο Κερησσός είναι μια «φύσει και θέσει» οχυρά τοποθεσία, που περιλαμβάνει την Σκάλα και το Σπάτι . Εμπρός εκτείνεται μέχρι την πηγή της Πλατανιάς (Ράπι). Το αριστερό πλευρό στηρίζεται στο κακοτράχαλο ύψωμα Κουρσάρα (Τρικαλίτη) και το δεξιό στην απότομη και βαθειά χαράδρα του Ξηρορρέματος. Η διαμόρφωση του εδάφους καθιστά σχεδόν αδύνατη τη χρήση ιππικού.
     Η αμυντική του τοποθεσία ισχυροποιείται ακόμη περισσότερο, από τη γινομένη οχύρωση και την πυκνή βλάστηση που τον περιβάλει. Το ζωτικό έδαφος (ΖΕ) Πυργάκι δεσπόζει της περιοχής, έχει υπέροχη παρατήρηση προς όλη την τοποθεσία και επιτρέπει την τήρηση ισχυρών εφεδρειών για άμεση επέμβαση προς Σκάλα και Σπάτι. Σημαντικό μειονέκτημα είναι ότι δεν έχει βάθος και όποιος την διασπάσει βγαίνει κατευθείαν στην ανοικτή κοιλάδα.
Γενική κατάσταση, δυνάμεις και διάταξη των αντιπάλων
     Τα στοιχεία που αναφέρονται από τις ιστορικές πηγές είναι τελείως γενικά και δεν επιτρέπουν την ολοκληρωμένη περιγραφή. Από την εξέταση του εδάφους και των χαρακτηριστικών των αντιπάλων, σε συνδυασμό με τα γενικά αυτά ιστορικά στοιχεία μπορούμε να αναπαραστήσουμε τα εξής :
     Την περίοδο αυτή ο πληθυσμός της Άσκρης ήταν 1300 κάτοικοι, στους οποίους αντιστοιχούν 150 άνδρες ηλικίας από 20 έως 40 ετών και προφανώς αυτοί θα έλαβαν μέρος στις επιχειρήσεις εκτός χωριού. Ελαφρώς περισσότερες θα ήταν οι δυνάμεις των άλλων πόλεων. Οι δυνάμεις της Κορώνειας και της Αλιάρτου, ελαφρώς αυξημένες από τη συμμετοχή και ανδρών ηλικίας άνω των 40 ετών, εγκαταστάθηκαν αμυντικά στα στενά Υψηλάντη και Πέτρας αντίστοιχα. Η δύναμη της Άσκρης ανέλαβε το μεσαίο δρομολόγιο και των Θεσπιών το νότιο. Οι δυνάμεις της Άσκρης και των Θεσπιών ενισχύθηκαν προφανώς και από αμίππους του Θηβαϊκού ιππικού, τμήμα απαραίτητο για την επιβράδυνση του αντιπάλου. Οι λοιπές δυνάμεις των Θηβαίων τηρήθηκαν ως εφεδρεία, προσανατολισμένη στο παραλίμνιο δρομολόγιο. Οπωσδήποτε, ο όγκος των δυνάμεων των Θεσπιαίων τηρήθηκε εφεδρεία στην πόλη τους. Το ηθικό των Βοιωτών αρχικά δεν ήταν υψηλό, αφού παρακολουθούσαν με αμηχανία τις επιδρομές του Θεσσαλικού ιππικού σε Εύβοια και Φωκίδα. Με την ενεργοποίηση όμως του «Κοινού των Βοιωτών» και την απόφασή τους να αμυνθούν, το ηθικό του στρατού εξυψώθηκε.
     Ο Θεσσαλικός στρατός για να κυριαρχεί στην ευρύτερη περιοχή και να επιχειρεί συνέχιση των επιθετικών του ενεργειών, πρέπει να ήταν ισχυρός και τριπλάσιος, τουλάχιστον από την παρατακτή δύναμη της Κορώνειας. Η μικρή χωρητικότητα όμως και των δύο κατευθύνσεων δεν επέτρεπε τη συνολική χρησιμοποίησή του. Το μεγάλο πλεονέκτημα των Θεσσαλών ήταν το περίφημο ιππικό τους, το οποίο όμως ήταν ακατάλληλο για τις ορεινές κατευθύνσεις και με μικρότερη ακόμη αποτελεσματικότητα στο παραλίμνιο δρομολόγιο. Τα ηθικό του θεσσαλικού στρατού ήταν πολύ υψηλό, διότι αλλιώς δεν θα επιχειρούσε επιθετικό αγώνα.
Σχέδια και αποστολές αντιπάλων
     Βοιωτοί: Σταθερή άμυνα στα στενά Υψηλάντη και στην περιοχή Σκάλας – Σπάτι, κινητή άμυνα στην περιοχής Αγίας Άννας – Θίσβης και τήρηση ισχυρών ταχυκινήτων εφεδρειών για καταστροφή του αντιπάλου.
     Θεσσαλοί: Παραπλανητική ενέργεια στο παραλίμνιο δρομολόγιο για εμπλοκή και καθήλωση των Βοιωτικών δυνάμεων και υπερκέραση από το κέντρο με ταχυκίνητες δυνάμεις για έξοδο στην πεδιάδα των Θεσπιών και εκμετάλλευση μέχρι Θηβών.
Διεξαγωγή της μάχης
Για τη διεξαγωγή της μάχης δεν υπάρχουν γραπτά στοιχεία αλλά μπορούν εύκολα να εκτιμηθούν αφού λάβουμε υπόψη τα παρακάτω:
• Η τοποθεσία του Κερησσού, που είναι εκ φύσεως οχυρή και δεν διευκολύνει τη χρησιμοποίηση του ιππικού, επέτρεψε στους Βοιωτούς να αμύνονταν σταθερά.
• Η άφιξη εχθρικών τμημάτων μέχρι τις Θεσπιές και η πολιορκία της πόλεως, χωρίς περαιτέρω κίνηση αυτών, προϋποθέτει ασθενείς δυνάμεις που προφανώς διέρρηξαν την τοποθεσία του Κερησσού. Εάν οι δυνάμεις ήσαν ισχυρές θα εκμεταλλεύονταν στον κάμπο των Θηβών, ενέργεια που απορρέει από τον σκοπό του πολέμου και την τακτική χρησιμοποίηση του ιππικού.
• Οι Θεσπιείς, όπου και αν ήσαν, θα έσπευσαν να ενισχύσουν την άμυνα της πόλεώς των.
Οι Θεσσαλοί προήλασαν στην άνω κοιλάδα του Ξηρορρέματος επιβραδυνόμενοι από τους άμμιπους των Θηβαίων. Στην Πλατανιά (Ράπι) αναχαιτίσθηκαν από προωθημένα τμήματα της Άσκρης, τα οποία μετά από σκληρό αγώνα και την εξασφάλιση του απαιτουμένου χρόνου, συμπτύχθηκαν στον Κερησσό. Εκεί, στην ακρόπολή τους, είχαν καταφύγει και οι οικογένειές των Ασκραίων.
Διεξαγωγή της μάχης
     Οι Θεσσαλοί έλαβαν επαφή με την τοποθεσία Κερησσού (Σκάλα – Σπάτι), αλλά συνάντησαν ισχυρή εχθρική αντίσταση και απευθύνθηκαν στο μαντείο των Δελφών από όπου πήραν τον ακόλουθο χρησμό :
«Νοιάζομαι για τα σκιερά Λεύκτρα και το Αλήσιο έδαφος, νοιάζομαι και για τις δύο αξιολύπητες κόρες του Σκεδάσου, εκεί πολύδακρυς μάχη θα γίνει, χωρίς κανένας να τη συλλογιστεί, προτού οι Δωριείς χάσουν τους λαμπρούς τους έφηβους, όταν η μοιραία ημέρα φθάσει, τότε θα είναι δυνατόν να κυριευθεί ο Κερησσός, άλλοτε όχι».
     Μη βρίσκοντας εμπλοκή τους στο χρησμό, συνέχισαν τις επιθετικές τους ενέργειες. Παρά τις σφοδρές επιθέσεις, ημέρα και νύκτα, και τη χρησιμοποίηση όλων των μέσων, δεν κατόρθωσαν να διασπάσουν την τοποθεσία και να καταλάβουν τον Κερησσό. Πέτυχαν όμως να δημιουργήσουν ρήγμα.
     Έτσι, τμήματά τους, αφού κατέλαβαν την Σκάλα, παράκαμψαν τον Κερησσό και βγήκαν στην Κοιλάδα των Μουσών. Έκαψαν την Άσκρη και κινήθηκαν προς Θεσπιές τις οποίες και πολιόρκησαν. Στους λοιπούς τομείς, οι δυνάμεις της Άσκρης αναχαίτιζαν σταθερά τον αντίπαλο. Τα τμήματα των Θεσπιαίων και Θηβαίων που είχαν διατεθεί στην αριστερή (νότια) κατεύθυνση έσπευσαν να ενισχύσουν την άμυνα της πόλεως των Θεσπιών. Μετά την αποσαφήνιση των προθέσεων του αντιπάλου, η κύρια εφεδρεία των Βοιωτών (Θηβαίοι) κινήθηκε από Αλίαρτο προς Άσκρη. Με την άφιξη των Θηβαίων, οι Βοιωτοί αντεπιτέθηκαν. Η μάχη δόθηκε στα ανοικτά της Κοιλάδας των Μουσών, στη θέση Κοκκαλάς, όπου οι δυνάμεις των Θεσσαλών ηττήθηκαν και συμπτύχθηκαν πίσω από την Κουρσάρα. Μετά από πολλές απώλειες και βλέποντας τον κίνδυνο διακοπής των γραμμών συγκοινωνιών τους, αναγκάσθηκαν, καταδιωκόμενοι από τους Βοιωτούς, να συμπτυχθούν προς βορρά, εγκαταλείποντας οριστικά την Βοιωτία. Το αποκοπέν τμήμα, που πολιορκούσε τις Θεσπιές, καταστράφηκε.
Αποτελέσματα
     Μετά την αποτυχία των Θεσσαλών στην κατάληψη του Κερησσού, άρχισαν και οι αγώνες των Φωκέων για να απαλλαγούν από τη θεσσαλική κυριαρχία, το οποίο και πέτυχαν μετά τη μάχη της Υάμπολης. Στοιχεία για τις απώλειες δεν υπάρχουν αλλά ούτε και είναι δυνατόν να εκτιμηθούν. Από πλευράς Θεσσαλών φονεύθηκε και ο ταγός αυτών, Λατταμύας.
     Η μάχη του Κερησσού ήταν η παλαιότερη και επιφανέστερη νίκη που διατήρησε την Ελλάδα ελεύθερη. Οι Βοιωτοί των επόμενων χρόνων θεωρούσαν τις νίκες του Κερησσού και των Λεύκτρων σαν τις μεγαλύτερες νίκες τους. Και οι δύο μάχες έγιναν τον μήνα Ιπποδρόμιο (Εκατομβαίωνα για τους Αθηναίους) που αντιστοιχούσε στην περίοδο από 17 Ιουλίου μέχρι 15 Αυγούστου . Ειδικότερα συμπεράσματα: 
  • Κατά την εισβολή του θεσσαλικού στρατού από την Φωκίδα στην Βοιωτία ο Λατταμύας σωστά επιλέγει το ορεινό δρομολόγιο, μέσω της κοιλάδας του Ξηρορρέματος, γιατί έτσι υπερκερά την τοποθεσία Πέτρας και φθάνει γρήγορα στην ανοιχτή πεδιάδα, καταλαμβάνοντας το έδαφος από την Φωκίδα μέχρι τις Θεσπιές, όπως λέγει ο Πλούταρχος.
  • Το σχέδιο ενεργείας των Θεσσαλών φάνηκε άκαμπτο με την επιμονή τους στην καταστροφή των δυνάμεων του αντιπάλου, τόσο στα τείχη των Θεσπιών όσο και επί του Κερησσού, διότι καθήλωσε το ιππικό και τους στέρησε την πρωτοβουλία των επιχειρήσεων. Κυρίως όμως η μη εκμετάλλευση της επιτυχίας στη Σκάλα, που είχε ως αποτέλεσμα το διαχωρισμό των δυνάμεών των και τη μείωση της αποτελεσματικότητας.
  • Το σχέδιο των Βοιωτών για κινητή άμυνα στον νότιο ορεινό άξονα ήταν σωστό, ασχέτως αν δεν το χρησιμοποίησε ο εχθρός. Εξ άλλου αυτό το δρομολόγιο χρησιμοποίησε και ο Κλεόμβροτος μετά από150 χρόνια για τη μάχη των Λεύκτρων.
  • Η ενέργεια των τμημάτων της Άσκρης να ανέβουν στον Κερησσό, κρίνεται ορθή, αφού γι’ αυτό το λόγο τον είχαν οργανώσει.
  • Η επιλογή των Θηβαίων για προσβολή του εχθρού από τον Κερησσό και η ρυμούλκησή του εκεί, αποδείχθηκε απόλυτα ενδεδειγμένη.
  • Η αμυντική οργάνωση του Κερησσού και κυρίως η οχύρωσή του αποδείχθηκαν ιδιαίτερα αποτελεσματικές.
  •