Οι Θράκες μέσω και της Πιερίας μετέφεραν στην Άσκρα τη λατρεία των μουσών και του Ορφέα. Αυτή η λατρεία και γνώση των ορφικών συγκεντρώνει και αποθηκεύει στην κοιλάδα των μουσών όλες τις γνώσεις της προϊστορίας που επιτρέπουν στο ιερατείο των μουσών, μέσω του Ησιόδου, να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη του αρχαίου Ελληνικού πολιτισμού διαμορφώνοντας και θεσμοθετώντας έτσι τη θρησκεία του δωδεκάθεου και τους κανόνες της ζωής. Το έργο του Ησιόδου δίνει μια οικουμενικότητα σε αυτά που ισχύουν στο χωριό του, όπως θέσεις άστρων, κανόνες ηθικής, βίβλινο οίνο, ησιόδειο άροτρο κ.λ.π.
Σύμφωνα με ορισμένους ειδικούς, την εποχή του Ησιόδου, γύρω στο 700 π.Χ., η Άσκρη υπαγόταν στις Θεσπιές και “σε κάθε περίπτωση, η ερμηνεία του Ησιόδου, φαίνεται να δείχνει ότι ήδη από τις αρχές της γεωμετρικής εποχής η Άσκρη ήταν εξαρτώμενη από τις Θεσπιές, αυτόνομη ή υποτελής”.
Εδώ πρέπει να επισημάνουμε ότι τόσο ο Πρόκλος όσο και ο Τζέτζες, σχολιαστές του Ησιόδου, δεν αναφέρουν σχέση Άσκρης και Θεσπιών, τη συγκεκριμένη εποχή, αλλά ούτε και κάπου αλλού στην Αρχαία Ελληνική Γραμματεία μπορέσαμε να βρούμε. Πλέον αυτού, ενώ ο Ησίοδος αναφέρει σημαντικές πόλεις της εποχής του, την Βοιωτία, την Θήβα, τον Ορχομενό και την Άσκρη, πουθενά δεν κάνει μνεία των Θεσπιών. Επιπρόσθετα η καταστροφή της Άσκρης από τους Θεσπιείς έγινε μετά το θάνατο του Ησιόδου, αφού τα οστά του μεταφέρθηκαν στον Ορχομενό.
Γενική Κατάσταση της αρχαίας Άσκρης
Η κατάσταση της Άσκρης από πλευράς πολιτεύματος, ηθών, απασχολήσεως, παιδείας, τέχνης, θρησκείας και λατρείας ήταν όμοια προς την κατάσταση της λοιπής Βοιωτίας και ολοκλήρου της Ελλάδος, κατά τους ηρωικούς ιδίως χρόνους.
Πολίτευμα. Η Βοιωτία κατά το πρώτο στάδιο της προϊστορικής περιόδου, αποτελούνταν από τόσες αυτόνομες πολιτείες, όσες σχεδόν ήσαν και οι πόλεις αυτής, μάλιστα όλες οι πολιτείες είχαν βασιλέα. Αυτό ήταν και το καθεστώς της Άσκρης, προφανώς με πρώτο βασιλέα τον Οίοκλο και στη συνέχεια τους απογόνους του. Το γεγονός ότι κατά την εκστρατεία στην Τροία, ενώ οι Βοιωτικές πόλεις φαίνονται ισότιμοι, έχουν κοινούς αρχηγούς (4 έναντι 29 πόλεων), φανερώνει τη λειτουργία μιας ομοσπονδίας που δεν συνάδει με τις μοναρχίες. Αργότερα ο Ησίοδος ονομάζει βασιλείς τους άρχοντες που διοικούν το χωριό. Από αυτά συνάγεται ότι η αρχική βασιλεία έδωσε τη θέση της σε μία «δημοκρατική» διακυβέρνηση, οι άρχοντες της οποίας ονομάζονταν βασιλείς. Οι αποφάσεις για τα σοβαρά θέματα λαμβάνονταν από συμβούλιο ευγενών (γερόντων κατά τον Όμηρο) και κοινοποιούνταν στο δήμο, ο οποίος είχε κληθεί στην αγορά. Ο δήμος, δηλαδή ο ελεύθερος λαός, καθώς στεκόταν σε κύκλο γύρω από το συμβούλιο επιδοκίμαζε δια βοής την πρόταση ή αποδοκίμαζε αυτή με τη σιωπή.
Στην Άσκρη όπως και σε ολόκληρη την Ηπειρωτική Ελλάδα, κατά την προκειμένη περίοδο υπήρχαν τρεις τάξεις ανθρώπων : οι ευγενείς, οι Θήτες, δηλαδή οι ελεύθεροι ακτήμονες και οι δούλοι.
Ευγενείς. Στην τάξη των ευγενών, των οποίων προΐστατο ο βασιλεύς ή οι άρχοντες, ανήκουν οι καταγόμενοι από επιφανή γένη.
Θήτες ή Ελεύθεροι Ακτήμονες. Ήταν ελεύθεροι πολίτες, χωρίς όμως κτηματική περιουσία που εργάζονταν με μισθό στους ευγενείς και τους γαιοκτήμονες, ως γεωργοί ή κτηνοτρόφοι και στις κοινές συναθροίσεις αποτελούσαν τον λεγόμενο δήμο ή λαό. Ποια ακριβώς ήταν τα δικαιώματα τού λαού δεν γνωρίζουμε. Είναι βέβαιο ότι αυτοί δεν ήταν εκλέξιμοι και δεν μπορούσαν να ασκήσουν κάποια εξουσία. Φαίνεται ότι μάλλον είχαν συμβουλευτική γνώμη στις γενικές συναθροίσεις, η οποία λαμβανόταν υπ' όψη από τον βασιλέα και τους άρχοντες, εφ’ όσον κρινόταν ορθή και δίκαια.
Δούλοι. Αποτελούσαν την τρίτη και τελευταία τάξη. Οι δούλοι στην Βοιωτία ήταν απόγονοι δούλων ή αιχμάλωτοι ή αργυρώνητοι. Εργάζονταν ως γεωργοί ή κτηνοτρόφοι, αλλά εκτελούσαν και όλες τις άλλες βαριές εργασίες. Από την εργασία αυτών και των γυναικών τους και των τέκνων τους ζούσαν οι ελεύθεροι κάτοικοι της Άσκρης. Για να θεωρείται στην Άσκρη, κατά τους χρόνους του Ησιόδου, αισχρό «το γεωργείν» και γενικά ατιμωτική κάθε εργασία, φαίνεται ότι ή δουλεία θα άκμαζε στην Άσκρη και οι δούλοι θα ήσαν τόσο πολλοί, ώστε ή εργασία αυτών θα αρκούσε να διατρέφει πολλούς Ασκραίους που ασχολούνταν μόνον με το κυνήγι και τις διασκεδάσεις.
Η δικαιοσύνη κατά τη διάρκεια της ηρωικής βασιλείας ήταν σε εμβρυακή μορφή και ο ισχυρότερος ελάμβανε δια της βίας το δίκαιό του. Γι’ αυτό όλοι οπλοφορούσαν και καθένας φρόντιζε να καταστεί ικανός να υπερασπίσει τον εαυτό του. Σχετικά με τη δικαιοσύνη, ο Ησίοδος (Έργα και Ήμέραι 213-225.) μας δίνει μια θαυμάσια εικόνα των δικαστών της εποχής του, τους οποίους αποκαλεί μωρούς και αμαθείς αγνοούντες τα κοινότατα των πραγμάτων και ασχολούμενους μόνον να δέχονται δώρα και να στραγγαλίζουν το δίκαιο.
Τα ήθη και έθιμα παρά την ατέλεια του κοινωνικού βίου, ευρίσκοντο σε καλή κατάσταση στην Βοιωτία, διότι αυτή καθώς προηγήθηκε πολιτισμικά, είχε καταστεί κέντρο, όπου είχαν συρρεύσει, από ξηρά και θάλασσα, μετανάστες ανωτέρου πνεύματος, όπως ο πατέρας του Ησιόδου. Η οικογένεια, αποτελούνταν από τον άνδρα, τη γυναίκα, τα παιδιά και τους δούλους. Η πολυγαμία απαγορευόταν. Η συζυγική πίστη θεωρείτο ως το ωραιότατο κόσμημα της γυναίκας.
Ο πολίτης μόνον με ελεύθερη γυναίκα μπορούσε να συνάψει γάμο. Οι προίκες ήταν ευτελείς και ο γάμος αν και γινόταν πάντοτε με θρησκευτική τελετή, εν τούτοις μπορούσε εύκολα να διαλυθεί από τον άνδρα. Η μοιχεία απαγορευόταν αυστηρά, για τον άνδρα όμως δεν αποτελούσε ντροπή η μετά δούλων, ή μετοίκων σχέση, ενώ τα παιδιά που θα γεννιούνταν από τέτοιες σχέσεις ακολουθούσαν την κατάσταση του πατέρα, δηλαδή αναγνωρίζονταν ως ελεύθεροι πολίτες.
Ο σεβασμός και η αγάπη προς τους γονείς θεωρείτο ιερό καθήκον, ενώ τα ασεβή και απειθή τέκνα τα κατεδίωκε η κατάρα των γονέων και οι Ερινύες μέχρι τετάρτης γενεάς.
Επαγγέλματα
Η γεωργία είναι το κύριο επάγγελμα των κατοίκων της Άσκρης. Κατ’ αρχήν ήταν η καλλιέργεια της αμπέλου, εξ’ ου και το «Άσκρη πολυστάφυλος» της Ιλιάδος. Οι Αλωάδες, από το Βίεννο της Κρήτης όπου είχαν φυλακίσει τον Άρη, έφεραν στην Άσκρη «τας βαθυχρώμους σταφυλάς» και έκτοτε η Άσκρη είχε δυο τύπους σταφυλιών: τα βαθύχρωμα (βίεννους) και τους ροδίτες15. Το σιτάρι, το κριθάρι και τα λοιπά δώρα της Δήμητρας άμειβαν εξίσου πλούσια τους κόπους των γεωργών. Η γεωργία είχε αναπτυχθεί σε τέτοιο βαθμό, που οι συμβουλές του Ησιόδου είναι ακόμη και σήμερα άκρως επίκαιρες.
Η κτηνοτροφία ήταν η δεύτερη πηγή πλούτου για την Άσκρη. Τα μεγάλα λιβάδια στις πλαγιές των λόφων και η πλούσια δασική έκταση έτρεφαν κάθε είδους ζώα και κυρίως αιγοπρόβατα και βοοειδή.
Και ενώ οι άνδρες ασχολούνταν με την γεωργία, οι γυναίκες είχαν την επιμέλεια των θεμάτων του οίκου και η καθημερινότητά τους κυλούσε μαγειρεύοντας, πλένοντας, γνέθοντας και υφαίνοντας. Οι οικοδέσποινες εμφανίζονταν δημόσια μόνον στις θρησκευτικές εορτές και τότε μάλιστα φέροντας κάλυμμα του προσώπου. Τα σπίτια ήταν απλά, αλλά ευρύχωρα και καθαρά, με λουτρό και κήπο.
Ιματισμός.
Ο ιματισμός των ανδρών αποτελούνταν από ένα χιτώνα λινό ή εριούχο, μέχρι το μηρό και με μακριά μανίκια και από ένα επανωφόρι που ονομαζόταν φάρος ή χλαίνη. Τα πέδιλα ήταν προσαρμοσμένα στην κνήμη με ιμάντες. Κάλυμμα της κεφαλής δεν φορούσαν, και μέσα στο σπίτι άνδρες και γυναίκες ήταν ανυπόδητοι. Ό ιματισμός των γυναικών ήταν ο ίδιος σε ολόκληρη την Ελλάδα, νησιωτική και ηπειρωτική. Οι γυναίκες έφεραν απλό και στενό περικόρμιο, το οποίο προσαρμοζόταν ακριβώς γύρω από το στήθος και στενά σφιγμένο στη μέση, και πλούσιο φόρεμα, όπως τώρα η φούστα.
Οπλισμός.
Επιθετικά όπλα ήταν το ξίφος, το εγχειρίδιο (μαχαίρι), το δόρυ το τόξο και η σφεντόνα. Αμυντικά, η ασπίδα, το κράνος, ο θώρακας και οι κνημίδες.
Γράμματα. Δεν υπάρχουν στοιχεία για χρησιμοποίηση γραμμάτων, αφού ουσιαστικές ανασκαφές δεν έχουν γίνει. Κατά την επικρατούσα άποψη, την έλλειψη γραφής συμπλήρωνε η μνήμη, η οποία με την άσκηση έγινε πολύ ισχυρή σε ορισμένα άτομα, τους αοιδούς. Ο Πλούταρχος, λέει, ότι η πρώτη Σίβυλλα (προφήτισσα) προερχόταν από τον Ελικώνα, όπου είχε ανατραφεί από τις Μούσες. Ο Πίνδαρος, έλεγε, μάντευε Μούσα και θα είμαι προφήτης σου. «μαντεύεω Μοίσα, προφατεύσω δ’ εγώ». Η Άσκρη ήταν το ωδείο όπου ο Θάμυρις, ο Λίνος, ο Μουσαίος και ο Ορφέας έψαλλαν τα άσματα εκείνα τα οποία είχε δημιουργήσει η πανάρχαια Ορφική ποίηση. Από αυτά συνάγεται ότι στην αντίληψη των Ελλήνων και μάλιστα των Βοιωτών οι Μούσες δεν ήταν καθόλου αφηρημένες έννοιες. Ίσως κάτι το πραγματικό να υπήρχε στην Άσκρη, ίσως κάποια μυστηριώδης σχολή απ’ όπου εμπνεύσθηκε ο Ησίοδος και ολόκληρη η γενιά των αοιδών και ποιητών.
Θρησκεία. Η θρησκεία των Ασκραίων ήταν όμοια προς αυτήν των άλλων Ελλήνων. Εξ άλλου εδώ διαμορφώθηκε σύμφωνα με την «Θεογονία» του Ησιόδου. Υπήρχαν δώδεκα ανώτεροι Ολύμπιοι Θεοί, ο Ζεύς, ο Ποσειδών, ο Άρης, ο Ήφαιστος, ο Ερμής, ο Απόλλων, η Ήρα, η Αθηνά, η Αφροδίτη, η Άρτεμις, η Εστία και η Δήμητρα. Πάντων τούτων προΐστατο ο Ζευς, «άναξ και πατήρ ανδρών τε θεών τε», κατά τον Όμηρο. Μόνος αυτός άρχει των πάντων και κανένας από τους άλλους θεούς δεν μπορεί να αντισταθεί στη θέλησή του ή να ματαιώσει αυτήν. Αυτός μόνος γνωρίζει και προορίζει τη μοίρα των θνητών. Οι άλλοι θεοί είναι τέκνα αυτού, τα όποια τον προσφωνούν πατέρα και τον αναγνωρίζουν ως κύριό τους. Από αυτά αποδεικνύεται ότι ή πολυθεΐα, στους αρχαίους ήταν φαινομενική, ενώ αντίθετα ή ιδέα του μονοθεϊσμού εκδηλωμένη στο πρόσωπο του Δία ήταν η κυριαρχούσα ιδέα.
Από τους υπάρχοντες ναούς, όπως προαναφέρθηκε, έχουν αναγνωρισθεί εντός της κοιλάδας των μουσών του Απόλλωνα και της Ήρας, ενώ υπεράνω αυτών, στην κορυφή του Ελικώνα, ο ναός του Διός.